Kościół przyklasztorny św. Jakuba w Sandomierzu

Rzymskokatolicki kościół przyklasztorny św. Jakuba Apostoła, Sanktuarium Błogosławionego Sadoka i 48 Towarzyszy Męczenników oraz Sanktuarium Matki Bożej Różańcowej w Sandomierzu.

Sandomierz

diecezja	sandomierska
dekanat	Sandomierz
województwo	świętokrzyskie
gmina	Sandomierz
adres	ul. Staromiejska 3, 27-600 Sandomierz
Camino	Małopolska
w sieci	www
kontakt	tel. +48 575 747 884, e-mail: sandomierz@dominikanie.pl
Wikidata	Q1415136
300px
współrzędne	50.67695, 21.74421
na mapie OSM	kliknij tu
	zdjęcia w WikimediaCommons

Dzieje

W końcu XII wieku jak podaje Jan Długosz księżna Adelajda, funduje świątynię i w 1211 roku zostaje w niej pochowana. Pomimo sporów dotyczących pochodzenia fundatorki warto więc pamiętać, że był to pierwszy kościół o tym wezwaniu (datowany na koniec XII lub przełom XII/XIII), a dominikanie przed realizacją nowej, zachowanej do dzisiaj budowli klasztornej, rozebrali większość murów tej książęcej fundacji.

Ostatnie badania archeologiczne (1983,1990 i 1992 rok) prowadzone m.in. w obecnym prezbiterium kościoła potwierdziły istnienie „starego” kościoła św. Jakuba. Natrafiono bowiem na pozostałości kamiennych murów przy płnocowschodnim narożniku prezbiterium, wtórnie użyte bloki kamienne i fragmenty kamieniarki wykorzystane do budowy fundamentu filaru międzynawowego (np. płyta nagrobna z rytym przedstawieniem miecza). W Zamku sandomierskim można zobaczyć głowę tzw. lwa portalowego, który wiązany jest z założeniem portalowym pierwotnego kościoła św. Jakuba.

Dzięki inicjatywie biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża w 1223 roku założono w Krakowie pierwszy zakon reguły św. Dominika, a w 1226 roku dominikanie osiedlają się przy kościele św. Jakuba w Sandomierzu. Jednocześnie parafia zostaje przeniesiona do nowo wybudowanego kościoła św. Pawła, a budowniczowie zakonni przystępują do wznoszenia nowej świątyni klasztornej. Podstawowym materiałem była wypalana na miejscu cegła z której w pierwszym etapie zbudowano budynek kościoła, a w niewielkim odstępie czasowym wzniesiono zachowane do chwili obecnej wschodnie skrzydło klasztorne. Mimo, iż wiek XIII był okresem nasilonych najazdów tatarskich i różnorodnych rozgrywek politycznych wewnątrz kraju prace przy zespole kościoła i klasztoru kontynuowano. Około połowy XIII wieku powstało południowe skrzydło klasztorne, ale jako budynek wolnostojący, bez połączenia z częścią wschodnią klasztoru. Dopiero w XIV wieku dobudowano zachodnie skrzydło, uważane do niedawna za realizację XIII -wieczną i tradycyjne łączone z celą w której przebywał dominikanin św. Jacek Odrowąż (zm. 1253). Brak też dowodów na istnienie w początkowym okresie krużganków, które najprawdopodobniej były inwestycją XIV wieczną. Z przełomu XIII i XIV wieku pochodzi dobudowana od zachodu do nawy północnej wczesnogotycka dzwonnica. XIII-wieczny kościół i klasztor św. Jakuba jawi się więc jako zespół kościoła i dwóch oddzielonych od siebie skrzydeł klasztornych, zbudowany z cegły o szczególnie bogatej dekoracji ścian elewacji północnej z portalem głównym. Liczba okien w kościele wynosiła 26, posadzkę w prezbiterium i nawie głównej wykonano z glazurowanych płytek ceramicznych, a w nawach bocznych ułożono posadzkę ceglaną.

W IIp. XVII wieku w związku z przekształceniem wnętrz klasztornych na pojedyńcze cele zamiast dotychczasowego wspólnego dormitorium, przystąpiono również do zmiany wystroju wnętrz kościoła w duchu sztuki barokowej. Usunięto wiele wcześniejszych płyt nagrobnych, powstały nowe sklepienia i ołtarze boczne, a prezbiterium i kaplice ozdobiono szeregiem obrazów. Ukoronowaniem prac było poświęcenie kościoła w 1677 roku przez sufragana krakowskiego biskupa Mikołaja Oborskiego. W latach 70 -tych XVIII wieku gdy Rzeczpospolita Obojga Narodów po I rozbiorze traciła ostatecznie swoją suwerenność dominikanie przeprowadzili słynne misje dla mieszkańców Sandomierza po których pamiątką jest smukła figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej na rynku starego miasta z 1776 roku. W 1809 roku w czasie walk wojsk Księstwa Warszawskiego z Austriakami o Sandomierz, kościół św. Jakuba znalazł się na linii działań, a zakonnicy nieśli pomoc rannym i oddawali ostatnią posługę umierającym.

Zryw powstańczy 1863/64 roku był jednocześnie epilogiem działalności konwentu dominikanów przy kościele św. Jakuba w Sandomierzu. Władze rosyjskie w odwecie za patriotyczną postawę duchowieństwa w powstaniu styczniowym, ukazem carskim z 9 XI 1864 zlikwidowały większość zgromadzeń zakonnych w Królestwie Polskim, w tym istniejący od 638 lat w Sandomierzu zakon dominikanów, który przeniesiono do pobliskiego Klimontowa. 20 lat później część klasztoru wykorzystano na koszary, a zdewastowane skrzydło południowe i część zachodniego rozebrano, używając lepiej zachowanych cegieł do remontu sandomierskiego ratusza. Ratunkiem dla kościoła była opieka jaką otoczyli sędziwą budowlę kolejni wikariusze i ludzie doceniający jej piękno i bezcenną wartość historyczną. Byli to m.in.: ks. prałat Józef Kijanka, ks. Ludwik Piotrowicz znany pisarz i poeta, ks. Melchior Buliński autor monografii Sandomierza i kilku innych cennych dzieł, ks. Józef Rokoszny wybitny działacz społeczny, opiekun zabytków i autor książki „Na Ruiny”, którą wydano aby uzyskać dodatkowe fundusze na renowację świątyni. Doceniana już wtedy pisarka Eliza Orzeszkowa ofiarowała na renowację zabytku 30 rubli.

Niestety w 1905 roku wybuchł pożar, którego płomienie strawiły ołtarz główny i część wyposażenia. Z inicjatywy ks. J. Rokosznego podjęto szeroko zakrojone prace (1905-09) pod kierunkiem architekta Jarosława Wojciechowskiego. W myśl panujących wtedy tendencji estetycznych postanowiono przywrócić zespołowi dawny XIII-wieczny wygląd, co niestety w dużej mierze zniszczyło nagromadzone przez stulecia warstwy historyczne. W nawach usunięto sklepienia, wymieniono także szereg detali zdobiących elewację. Część oryginalnych dekorowanych cegieł trafiła do Muzeum Diecezjalnego, mieszczącego się obecnie w gotyckim Domu Długosza. Gruntownie odrestaurowany obiekt poświęcił w 1909 r. biskup Marian Ryx, który rok później w uroczystym przemówieniu nazwał „perłą świątyń” ozdobioną w duchu secesji kaplicę M.B. Różańcowej.

Po II wojnie światowej (1959) prowadzono prace archeologiczne na dawnym wirydarzu klasztornym w trakcie których znaleziono liczne szkielety ludzkie, łączone przez tradycję zakonną ze śmiercią Dominikanów z rąk Tatarów w 1260 roku. Wnętrza kościoła i jego otoczenie wykorzystano w 1965 roku w czasie realizacji filmu pt: „Popioły” reżyserowanego przez Andrzeja Wajdę, a znany poeta i pisarz Jarosław Iwaszkiewicz szukał tu odpoczynku w cieniu pobliskich drzew. Na początku lat 90tych dzięki staraniom i energii ówczesnego Rektora kościoła ks. Michała Spociskiego wykonano wiele ważnych prac m. in. wymieniono część więźby dachowej, pokryto kościół nową blachą miedzianą, a mury otoczono opaską odwadniającą.

2 czerwca 2001 r. po 137 latach nieobecności, dominikanie powrócili do świątyni. Kościół i klasztor jest dla nich szczególnym miejscem powstawania zakonu na ziemiach polskich.

Architektura i wyposażenie

Jest to jeden z najstarszych kościołów w całości wzniesionych z cegły na terenie Polski (a nawet Europy). Cegła została ułożona w układzie wendyjskim. Jest przykładem połączenia architektury romańskiej i gotyckiej, stanowi unikatową formę przejściową pomiędzy tymi dwiema epokami, stąd znacznie bardziej poprawne jest określenie kościoła św. Jakuba w Sandomierzu jako przykład sztuki romańsko-gotyckiej.

Kościół jest orientowany, zbudowany na planie trójnawowej bazyliki bez transeptu, z wydłużonym prezbiterium. Dwudzielny portal i okna są zakończone półkoliście; okna są stosunkowo wąskie, co stanowi o ich romańskim charakterze. Gotyckie elementy to sklepienia krzyżowo-żebrowe i wydłużone okna. Kościół kryty jest stropem drewnianym. Kościół i klasztor mają charakter budowli obronnej.

Jednymi z najnowszych elementów są witraże powstałe na początku XX wieku, wkomponowujące się jednak w surowość ceglanego kościoła. Są one wynikiem przeprowadzonych prac remontowych z lat 1905–1915, będących koniecznością po pożarze z 1905 roku. Projektantem przebudowy był Jarosław Wojciechowski. Przywrócono wówczas romańskie okna, jednak czyszcząc drucianą szczotką portal z farby olejnej usunięto z niego oryginalne glazurowane cegły, skuto także wszystkie tynki wraz z gotyckimi polichromiami. Nieliczne pozostałości wczesnogotyckiej polichromii zachowały się w zakrystii. Kolejne prace restauracyjne prowadzono w latach 90. XX wieku i miały one na celu zabezpieczenie ścian kościoła.

Współczesny ołtarz oraz żyrandole zaprojektował Wiktor Zin. W prezbiterium główne, kaplicę św. Jacka i chór wkomponowano witraże zaprojektowane przez Karola Frycza. W prezbiterium znajdują się portrety (m.in.: Wizja św. Jacka, Tomasza z Akwinu, Marii Magdaleny, Urszuli, Katarzyny Aleksandryjskiej). Na ścianie południowej znajduje się obraz patrona – św. Jakuba Apostoła. Z tyłu znajdują się dwie figury dominikanów (Jacka i Czesława).